كۆماری كوردستانی سور:
كوردستانی سور لە سەرەتادا لە (12) شارەدێ (ناحیە) پێكهاتووە، كە ئەمانە بوون: لاچین (ئەبدالیار) پایتەختی كۆماری كوردستانی سوور (قەزای كوردستان یان كوردستان ئویەزد یان كوردستان) بووە، كەڵبەجار، زار، دادالخوری، كوتورلو (قوتورلو)، ناگدایلی (موراد خانلی)، پیت چانیس، ئاگداهیر، كاراكیش (كەرەكیشلاك)، یەنیكیت، حاجیك (كورد حاجی زەنگلیان)، كوباتلی (قوبادلی)، كە دواتر كەم كرایە بو (4) شارەدێ (ناحیە)، كە ئەمانە بوون: لاچین (ئەبدالیار) پایتەختی كۆماری كوردستانی سوور (قەزای كوردستان یان كوردستان ئویەزد یان كوردستان) بووە، كەڵبەجار، حاجیك (كورد حاجی زەنگلیان)، كوباتلی (قوبادلی).
لە ڕێكەوتی (7 ی تەمموز یان یولیو 1923) دا بە بڕیار و فەرمانی (ڤلادیمیر لینین) (1922-1924ز) یەكەم سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو دامەزراوە، كۆمارێكی ئۆتۆنۆمی بوو لە چوارچێوەی كۆماری ئازەربایجانی سۆڤیتی دامەزراوە،و لە ڕێكەوتی (8 ی نیسان ی 1929) دا بووە بە بڕیاری جۆریف ستالین (1922-1953) سكرتێری گشتی پارتی شیوعی سۆڤیەتی و لە نێوان ساڵانی (1941-1953ز) چوارەم سەرۆكی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو بووە، كۆتایی بە تەمەنی كۆماری كوردستانی سوور (قەزای كوردستان یان كوردستان ئویەزد یان كوردستان) هات.
تەمەنی كۆمارەكە نزیكەیی (5) ساڵ و (9) مانگ و (1) ڕۆژ بووە، لە ڕێكەوتی (8 ی نیسان ی 1929) كۆنگرەی شەشەمی ئازەربایجان، سۆڤیەت چاكسازی لە پێكهاتەی كارگێڕیدا پەسەند كرد و هەموو ئوێزدەكانی هەڵوەشاندەوە، بە ئوێزد یانی كوردستانیشەوە، و دواتر لە ڕێكەوتی (30ی ئایار ی 1930) لە شوێنی ئەو كوردستان (ئۆكروگ) دامەزرا، كە كوردستانی ئۆكروگ خاكی ئوێزد یانی كوردستان پێشوو، هەروەها تەواوی ناحیەی زەنگیلان و بەشێك لە قەزای جەبرایلی لەخۆگرتبوو، كوردستانی ئۆكروگ لەلایەن دەسەڵاتدارانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشووەوە دروستكراوە بۆ ئەوەی هاوسۆزی كوردەكان لە ئێران و توركیای دراوسێدا ڕابكێشێت و سوودی لێوەربگرێت بۆ بزووتنەوە ناسیۆنالیستەكانی كورد لەو وڵاتانە.
بەهۆی ناڕەزایەتییەكانی وەزارەتی دەرەوەی سۆڤیەت كە نیگەرانی ئەوە بوو كە پشتیوانی ئاشكرای ناسیۆنالیزمی كورد زیان بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ كۆماری توركیا و شانشینی ئێرانی پەهلەویی بگەیەنێت، كوردستان ئۆكروگ لە ڕێكەوتی (30ی تەمووزی 1930) هەڵوەشایەوە و لە پاش هەڵوەشاندنەوەی كۆماری ئۆتۆنۆمی كوردستانی سور و كوردستان ئۆكروگ كوردان تووشی ڕاگواستن هاتن بۆ كۆمارە ئۆتۆنۆمییەكانی تر لە ناو یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو، بەوەش كورد لە زۆرینەی كوردستانی سور نەما.
لە ڕێكەوتی (18ی شوبات ی 1988) شەڕ لە نێوان هێزەكانی سوپای كۆماری ئازەربایجانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و هێزەكانی سوپای كۆماری ئەرمینیای یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و هێزەكانی شۆڕشگیرانی خەڵكی قەرەباغ بەرپا بوو، لە ساڵی (1991) دا كاتێ یەكێتی سۆڤیەت هەرەسی هێنا و لە بەشی ناگۆرنۆ قەرەباغ (ئارستاخ) لە ڕێكەوتی (10 كانوونی یەكەم ی 1991) ڕاپرسی بۆ سەربەخۆیی ئەنجام دا و لە ڕێكەوتی (6 ی شوبات ی 1992) سەربەخۆیی ڕاگەیاند.
لە ساڵی (1992ز) كوردەكان جارێكی هەوڵیان دا كۆمارێكی كوردی دروست بكەن بە ناوی كۆماری لاچینی كوردی لە ڕێكەوتی (2 ی ئایاری1992) دا بە سەرۆكایەتی سەرۆك وەكیل مستەفایێف (1992ز)، هاوكات پێش ڕاگەیاندنی كۆماری لاچینی كوردی، كوردانی كوردستانی سور توانیان جارێكی بگەڕێنەوە بۆ خاكەكەیان و بەو هۆیەشەوە كۆمار ڕاگەێنرا، بەڵام ئەو هەوڵەی دامەزراندنی كۆماری لاچینی كوردی سەری نەگرت، هەروەها لە ڕێكەوتی (17 ی ئایار ی 1992) دا شاری لاچینی پایتەختی كۆمارەكە لە لایەن هێزەكانی سوپای كۆماری ئەرمەنستان و هێزەكانی خەڵكی قەرەباغ داگیر كرا، دواتر توانییان یەك لە دوای یەك ناوچەكانی تری كۆماری لاچینی كوردی داگیر بكەن.
ئەوەش هاوكات بوو لەگەڵ بوونی ملمڵانێ و كێشمەكێشی لە نێوان ئازەرییەكان و ئەرمەنەكان لە سەر كۆماری شاخاویی ناگۆرنۆی قەرەباغ یان كۆماری ئارستاخ، كۆماری ناگۆرنۆی قەرەباغ (كۆماری ئارستاخ) سەرچاوەی ناكۆكی و ملمڵانێی نێوان ئازەرییەكان و ئەرمەنەكان بووە، و لە نێوان ساڵانی (1988-1994ز) دا شەڕ و پێكدادان لە سەر ئەو ناوچەیە لە نێوان هەر یەكێكە كۆماری ئازەربایجان و كۆماری ئەرمەنستان و شۆڕشگیرانی خەڵكی قەرەباغ بەرپا بوو سەر ئەنجام كۆماری ئەرمەنستان و شۆڕشگیرانی خەڵكی قەرەباغ توانییان ناوچەكانی ناگۆرنۆی قەرەباغ و خاكی كوردستانی سوور كۆنترۆڵ بكەن.
دواتر لە چوارچێوەی كۆماری ناگۆرنۆی قەرەباغ ڕێكخران، و لە ڕێكەوتی (12ی ئایاری 1994) جەنگی یەكەمی ناگۆرنۆی قەرەباغ بە شكستی هێزەكانی سوپای كۆماری ئازەربایجانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە بەرامبەر بە هێزەكانی سوپای كۆماری ئەرمینیای یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و هێزەكانی شۆڕشگیرانی خەڵكی قەرەباغ كۆتایی هات، بەوەش دووبارە كوردان لەو ناوچەیە كۆچیان كرد بەرەو ناوچەكانی تر.
ئێستا بەشێكی زۆر كەمی كوردان لە كوردستانی سوور ماوەنەتەوە كە پێشتر كورد زۆرینە بووە، هەروەها لە لایەن كۆماری ئازەربایجان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە دان بە سەربەخۆیی كۆمارەكە نەنراوە، تەنها كۆماری ئەرمینیا نەبێت، جەنگی دووەمی قەرەباغ لە نێوان هێزەكانی سوپای كۆماری ئازەربایجان بە هاوكاری هێزەكانی سوپای كۆماری توركیا و هێزەكانی سوپای كۆماری ئەرمەنستان و هێزەكانی سوپای كۆماری شاخاویی ناگۆرنۆی قەرەباغ لە ڕێكەوتی (27ی ئەیلول ی 2020) بەرپا بوو، كە تێدا هێزەكانی سوپای كۆماری ئازەربایجان توانیان بەرەو ناو خاكی كۆماری شاخاویی ناگۆرنۆی قەرەباغ پێشڕەویی بكەن دەیان گوند و شارۆچكە (قەزا) یان كۆنترۆڵ كرد، و دواتر جەنگەكە بەپێی ڕێكەوتننامەی ئاگربەست لە كۆماری شاخاویی ناگۆرنۆ قەرەباغی ساڵی (2020ز)، كە لە ڕێكەوتی (10ی تشرینی دووەم ی 2020) لە شاری مۆسكۆی پایتەختی فیدراسیۆنی ڕووسیای فیدڕاڵ واژۆ كرا و وەستا.
جەنگی دووەمی قەرەباغ بە سەركەوتنی هێزەكانی سوپای كۆماری ئازەربایجان بە هاوكاری هێزەكانی سوپای كۆماری توركیا بە سەر هێزەكانی سوپای كۆماری ئەرمەنستان و هێزەكانی سوپای كۆماری شاخاویی ناگۆرنۆی قەرەباغ كۆتایی هات، دواتر هێزی ئاشتیپارێزی هێزەكانی سوپای فیدراسیۆنی ڕووسیای فیدڕاڵ لە ناوچەكەدا بڵاوەیان پێكرا، دانیشتوانی كوردستانی سور نزیكەیی (51.200) كەس بووە، كە لە سەرەتا دا نەتەوەی كورد زۆرینەی ڕەهای كۆماری كوردستانی سوور (قەزای كوردستان یان كوردستان ئویەزد یان كوردستان) پێكهێناوە، بەڵام دواتر بەرە بەرە ژمارەی كورد كەم كرایە، تاوەكو بەم شێوەی لێهات، كورد 73.9% ، ئازەر 24.3% ، ئەرمەن 1% ، ڕووس 0.5% ، نەتەوەكانی تر 0.3% ، و لە ئێستادا كورد زۆرینەی پێك ناهێنێت.
هەروەها كوردانی ئەم بەشەی كوردستان هەر هەموویان لە سەر شێوەزاری كرمانجن و بەڵكو بە ئەرمەن كراون، هاوكات لە دوای كۆنترۆڵ كردنەوەی لە لایەن ئازەربایجان لە ساڵی (2020ز) بەشێكی بە توركی ئەكرێت، هەرچەندە گەلی ئازەر بە زمان توركە و بە ڕەگەز كوردن نەوەكو تورك، كۆماری كوردستانی سوور (قەزای كوردستان یان كوردستان ئویەزد یان كوردستان)، ئەكەوێتە بەشی باشوری ڕۆژئاوای كۆماری ئازەربایجانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشووی كۆماری ئێستەی ئازەریانجان، لە باكورەوە بە هەر دوو كۆماری ئازەربایجانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشووی كۆماری ئێستای ئازەریانجان و كۆماری ئەرمینیای یەكێتی سۆڤیەتی پێشووی كۆماری ئێستای ئەرمینیا و لە ڕۆژئاواوە بە كۆماری ئەرمینیای یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو و لە باشورەوە بە بە دەوڵەتی قاجارییەكانی ئێران و دواتر بە شانشینی ئێرانی پەهلەویی (كۆماری ئیسلامی ئێرانی ئێستا، لە ڕۆژهەڵاتەوە بە كۆماری ئازەربایجانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشووی كۆماری ئێستەی ئازەریانجان دەورە دراوە.
سەرچاوەكان:
1- پ. ی . ئەڤیر یاكۆڤ: كورد لە جەنگی روسیا لەگەڵ ئێران و توركیادا-وە: د. ئەفراسیاو هەورامی-سلێمانی2004ز.
2- یاسین سابر ساڵح: ئینسایكڵۆپیدیای گشتی-سلێمانی2005ز.
3- عەلی كەندی: فەرهەنگی ڕووداوەكانی كوردستان و وڵاتانی جیهان-هەولێر2005ز.
4- ڕاجر سێیڤری: ئێرانی سەردەمی سەفەوی-وە: سەلاحەددین ئاشتی-سلێمانی2006ز.
5- د.مەحمەد سوهەیل تەقوش: مێژووی دەوڵەتی سەفەویی-وە: شاخەوان مەحمەد-هەولێر2006ز.
6- مامەند رۆژە: ئەرمەنۆساید- سلێمانی2008ز.
7- مەنسور مەخدوم: گرنگی كورد و كوردستان له قۆناغه مێژووییەكانی ئێران تا سەردەمی ئەفشاریە-وە:رەفعەت مورادی-هەولێر2008ز.
8- ئارشاك پۆڵادیان: كورد له سەدەی حەوتەمەوە تاسەدەی دەیەم-وە: جەلیل عەبد‌ولڕەحمان-هەولێر2008ز.
9- مەحموود تلووعی: لە لینینەوە بۆ پۆتین-وە: رەسوول سوڵتانی-دهۆك2012ز
10- د.زرار صدیق توفیق: كورد و كوردستان له رۆژگاری خیلافەی ئیسلامیدا-هەولێر2012ز.
11- بێرنارد لویس: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-وە: عەبدوڵڵا ڕەسولی-هەولێر2014ز.
12- د . مەیمونە هەمزە مەنسوور: مێژووی دەوڵەتی عوسمانی-وە: هۆگر ڕەحمان قادر-هەولێر2014ز.
13- د. محەمەد تەقوش: عوسمانییەكان/ لە دامەزراندنی دەوڵەتەوە تا كودەتا بە سەر خەلافەتەدا-وە: نەریمان خۆشناو و مەستەفا سەید مینە-هەولێر2015ز.
14- پ. ی . د . كەیوان ئازاد ئەنوەر: كوردستان و كورد لە سەدەكانی ناوەڕاستدا-تاران2015ز.
15- دیار غەریب: خوێندنەوەیەكی نوێ بۆ مێژووی كوردستان-سلێمانی2016ز.
16- مەممود نەجمەدین: كوردەكانی قەفقاز وەك بەفر توانەوە-سلێمانی2016ز.
17- رۆجەر سەیڤۆری: مێژووی دەوڵەتی سەفەوی-وە: سەرباز حەمە كەریم-سلێمانی2018ز.
18- دەیڤد ماكدواڵ: مێژووی هاوچەرخی كورد-وە: د. ئەبو بەكر خۆشناو-هەولێر2019ز.
19- ئینتەرنێت-ویكیپیدیای ئازاد.